Przyimki na, w oraz do przed nazwami państw, krajów i krain. Historia i współczesne wahania normatywne
Słowa kluczowe
nazwy krajów
korpusy historyczne
norma gramatyczna
uzus
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł przedstawia zmienną w dziejach polszczyzny łączliwość przyimków na, w i do z nazwami państw, krajów i regionów. Najwięcej uwagi poświęcono łączliwości przyimków z nazwami wschodnich sąsiadów Polski, która jest dziś tematem społecznej debaty. Według słowników i wydawnictw poprawnościowych nazwy Ukraina, Białoruś łączą się z przyimkiem na, nazwa Litwa dopuszcza wariantywnie lokatywne w i adlatywne do, czyli przyimki typowe dla ogromnej większości nazw niezależnych państw z wyjątkiem wysp i półwyspów. Kwerendy w trzech korpusach historycznych pokazują, że połączenia w Litwie i w Ukrainie przeważały w polszczyźnie do końca XVIII wieku, a były typowe jeszcze w wieku XIX. Jednocześnie wyraźna jest historyczna tendencja wzrastającej łączliwości przyimka na z nazwami tych krajów i regionów, które należały do wspólnego organizmu państwowego, niekoniecznie pod nazwą Polska. Tendencja ta dotyczy regionów, które stanowiły część jagiellońskiej unii dynastycznej oraz niektórych krajów i regionów słowiańskich w ramach państw zaborczych. O wyborze między przyimkami decydują także inne czynniki historyczne, kognitywne i socjolingwistyczne opisane w tekście. Wszystkie one skłaniają jednak do tego, by uznać dziś za poprawne połączenia nazw krajów z regularnymi przyimkami w i do, w tym wyrażeń w Ukrainie, w Białorusi i w Litwie, obok tradycyjnych połączeń z na.
Bibliografia
Bańko M. 2010: Słownik wyrazów trudnych i kłopotliwych PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Bańko M., Krajewska M. 1994: Słownik wyrazów kłopotliwych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Bańkowski A. 2000: Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Gruszczyński W., Adamiec D., Ogrodniczuk M. 2013: Elektroniczny korpus tekstów polskich z XVII i XVIII wieku (do 1772 roku) – prezentacja projektu badawczego, „Polonica” XXXIII, s. 309–316.
Zobacz w Google Scholar
Klebanowska B. 1971: Znaczenia lokatywne polskich przyimków właściwych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Kryński A.A. 1930: Objaśnienie sposobów mówienia, „Poradnik Językowy” XXV, z. 1, s. 8–9.
Zobacz w Google Scholar
Nitsch K. 1927: O nazwy naszych słowiańskich sąsiadów. Rusini czy Ukraińcy?, „Język Polski” XII, z. 3, s. 65–72.
Zobacz w Google Scholar
Nitsch K. 1928: Rusini czy Ukraińcy? (Zamknięcie), „Język Polski” XIII, z. 5, s. 146–153.
Zobacz w Google Scholar
Ogrodniczuk M., Derwojedowa M., Łaziński M., Pęzik P. 2017: Narodowy Korpus Języka polskiego – co dalej?, „Prace Filologiczne” LXXI, s. 237–246.
Zobacz w Google Scholar
Pęzik P. 2020: Budowa i zastosowania korpusu monitorującego MoncoPL, „Forum Lingwistyczne”, nr 7, s. 133–150.
Zobacz w Google Scholar
Przybylska R. 2002: Polisemia przyimków polskich w świetle semantyki kognitywnej, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Sojka-Masztalerz H. 2004: Rusini czy Ukraińcy? Językowy obraz nacji ukraińskiej w prasie polskiej (1918–1939), Wydawnictwo WTN, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
SPP PWN: Słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. W. Doroszewski, H. Kurkowska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973.
Zobacz w Google Scholar
SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–36), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–36, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 1995–2012.
Zobacz w Google Scholar
SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–9, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–1987, t. 10–11, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1988–2002.
Zobacz w Google Scholar
Suchecki H. 1853: Zwięzła gramatyka języka polskiego do użytku w szkołach. Kurs wyższy, P. Piller, Lwów.
Zobacz w Google Scholar
Szober S. 1937: Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Szober S. 1948: Słownik poprawnej polszczyzny, Spółdzielnia Wydawnicza Wiedza, Wydawnictwo S. Arcta, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Szober S. 1958: Słownik poprawnej polszczyzny, kom. red. W. Doroszewski i in., Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa (analogicznie wyd. z roku 1966, 1968 i 1969).
Zobacz w Google Scholar
Ułaszyn H. 1927: Rusini czy Ukraińcy (Z powodu artykułu prof. K. Nitscha), „Język Polski” XII, z. 5, s. 138–147.
Zobacz w Google Scholar
Weinsberg A. 1973: Przyimki przestrzenne w języku polskim, niemieckim i rumuńskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Westfal S. 1936: O zwrotach w Litwie i do Litwy, „Język Polski” XXI, z. 3, s. 65–71, z. 4, s. 106–109.
Zobacz w Google Scholar
Wójcik T. 1979: Z zagadnień teorii przyimka, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kielce.
Zobacz w Google Scholar
WSPP: Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Zobacz w Google Scholar